خبرنگاران زبان فارسی، زبان دانش است(بخش دوم) - تور ارمنستان

پیرو نشست های مجازی دانشگاه علامه طباطبایی تهران و دانشگاه غالب هرات(افغانستان)، میزگرد زبان فارسی، زبان دانش برگزار گردید. این نشست مجازی که با استقبال اهل ادب و فرهنگ روبرو شد با مدیریت رز فضلی استاد دانشگاه علامه طباطبایی و میزبانی این دانشگاه صورت گرفت. در این نشست محمدناصر ره یاب استاد ادبیات فارسی و رییس دانشگاه غالب هرات و عبدالرحمن حمید رئیس دانشگاه غالب کابل از کشور افغانستان به همراه عباس ملکی استاد دانشگاه صنعتی شریف و نعمت الله ایران زاده استاد دانشگاه علامه طباطبایی حضور داشتند که نکات ارزنده ای را در باب زبان فارسی و لزوم توجه بدان مطرح کردند. بخش دوم این گزارش به طرح دیدگاه های اساتید در حوزه زبان فارسی و علوم فنی و مهندسی اشاره دارد. گزارش پیش رو تفصیلی از اظهارات عباس ملکی استاد دانشگاه صنعتی شریف در این ارتباط است.

نقش زبان فارسی در رشته های فنی و مهندسی

در ادامه این میزگرد، عباس ملکی دانشیار دانشگاه صنعتی شریف سخن خود را با مقدمه تعریف زبان علم شروع کرد و گفت: هر آن چه موضوع شناخت است، نام می طلبد و زبان وسیله ای است، برای بیان مفاهیم علمی و تفکر. به گفته وی، در عین حال که زبان نقشی پویا در فرهنگ جامعه داشته و در تفکر فرد و اجتماع تاثیر می گذارد؛ الفاظ در زبان علمی مانند موجودات زنده رشد می نمایند. مثلا کلمه رادار که شکل خلاصه شده یک اصطلاح علمی است، در همه زبان ها قابل فهم است. پس لزوماً این که هر واژه کاملاً از دل خود آن زبان بیرون کشیده شده باشد، ضروری نیست. ملکی به نقل از هردر این گونه ادامه داد که: زبان تنها وسیله نیست، بلکه مخزن و صورت تفکر است. مخزن به این معنا که تجربه و دانش نسل های زیادی در زبان جمع می شود که توسط آن از راه آموزش به نسل های بعد منتقل می شود. درواقع هدف ملکی با این مقدمه پاسخ به دو پرسش محوری ذیل بود:

1. آیا زبان باید ذاتاً ویژگی هایی داشته باشد تا بدل به زبان علم شود؟

2. چه عواملی موجب می شود، زبانی بدل به زبان علم شود؟

وی برای پاسخ دادن به این 2 پرسش، به این نکته اشاره نمود که زبان حقیقتی مربوط به آگاهی است و در واقع لباس اندیشه های ماست و این که اندیشه نسبتی با شرایط زیست بوم ما دارد و به همین ترتیب زبانی مناسب با زیست بوم ما را می طلبد. مسئله دیگر، نظریه ساپیر-ورف است که می گوید: زبان به عنوان نظامی که با آن تفکر می کنیم، در چگونگی دریافت ما از واقعیت و در نتیجه در چگونگی رفتار ما تاثیر می گذارد. برای آنالیز شرایط رشد یک زبان، باید توجه داشته باشیم که هیچ زبانی به صورت ذاتی هیچ مناسبت خاصی با هیچ یک از ارکان مهم فرهنگ ندارد. به سخنی دیگر، هیچ زبانی ذاتاً زبان علم نیست. تجربه تاریخی نشان می دهد که رابطه زبان ها با علم و تمدن و فرهنگ رابطه ای نسبی است؛ یعنی در یک شرایط تعیین تاریخی و به دلایل تعیینی، آرام آرام یک زبان ارتباط تنگاتنگی با پیشرفت علمی یا مالی یا سیاسی برقرار می نماید. علم برخلاف ادبیات، هیچ پیوند ذاتی با هیچ زبان خاصی ندارد. برای نمونه، با توجه به ادبیات پس از اسلام، درک می کنیم که در ابتدا نویسندگان عربی می نوشتند و به تدریج زبان فارسی بر این عرصه مسلط شده است. بنابراین آنچه باعث می شود تا زبانی در دورانی به صورت زبان غالب علم درآید، تنها واقعیات و شرایط خاص تاریخی است و نه چیز دیگر.

این استاد دانشگاه در ادامه سخنان خود گفت: معمولاً در تقسیم بندی علوم، آن را به دو دسته اصلی علوم طبیعی و علوم انسانی تقسیم می کنیم. در علوم تجربی 400 سال است که روش شناسی ریاضی جوابگو است و علم طبیعی را از حالت بومی شناسی خارج نموده و مشکل خاصی از نظر زبانی وجود ندارد. مثلاً معدن شناسی منطقی دارد که در ایران، آمریکا و آفریقا یکی است. نقطه قدرت علوم طبیعی یا مهندسی هم این است که پیش تر انتزاعی و عقلی بودند و حالا تجربی و عقلی شده اند. از این رو به نظر نمی رسد که در علوم طبیعی مسئله زبان بومی به اندازه زیادی تاثیر خاصی داشته باشد. زبان علوم طبیعی تاثیرات فراعلمی دارد، ولی روی علم تاثیر خاصی ندارد. اما چون قالب ثانویه است و زبان در یک دوره ای فرانسوی یا انگلیسی بوده است، می تواند تبعاتی خارج از علم؛ مثل حس وطن دوستی به عنوان تبعات فرهنگی به همراه داشته باشد.

اما در علوم انسانی نگاه به زبان بومی بسیار اهمیت دارد. بعضی این مسئله را مطرح می نمایند که یکی از دلایلی که اجازه نمی دهد زبان فارسی زبان علمی شود، این است که فعل در زبان فارسی به آخر جمله می رود و این امر تاثیر زیادی در ابهام جمله ایجاد می نماید؛ چون مخاطب باید جمله را تا سرانجام بخواند تا ابهام رفع شود و منظور نویسنده روشن شود. بعضی زبان شناسان هم بر این باورند که زبان علم باید زبانی شفاف و روشن باشد و فعل بلافاصله بعد از فاعل در جمله بیاید. مسئله مهم دیگر این است که دستور زبان(گرامر) زبان ما هم باید یک گرامر مناسب باشد. زبان انگلیسی از همان اول گرامری به این صورت نداشت و تا همین الان هم بر روی آن کار می نمایند.

در ادامه، ملکی به بیان محدودیت های زبان پرداخت و گفت: البته زبان محدویت هایی را بر تفکر تحمیل می نماید، مثلا اگر شما بخواهید به زبان فارسی در خصوص مسائل پیچیده علمی صحبت کنید، نخستین مسئله ای که زبان به ما تحمیل می نماید این است که دایره لغات، تکافوی فکر جدیدی را که شما دارید، نمی نماید. مشکل بعدی این است که لغات موجود دایره معنایی ای دارند که تضادهایی با فکر جدید که شما می خواهید بیان کنید، دارند. سوم این که ساختارهای صرفی و نحوی، شما را در تنگناهای ادبی قرار می دهند. این ها خودشان تابعی از تفکر پیشینیان بودند، ولی الان بر فکر ما فاعلیتی پیدا می نمایند یعنی ما را محدود می نمایند. باید بدانیم که بعضی از زبان ها برای نوشتن به زبان عامیانه و در سطح فهم مردم مناسب ترند و بعضی برای کارهای علمی مناسبند و دارای لغات و واژه های بیشتر و فزونتر و در عین حال عمیق تر هستند. البته آثار همه فهم علمی به زبان فارسی به همان اندازه در خور توجه است که آثار به اصطلاح بدیعی که به این زبان نوشته شده است، مورد توجه قرار می گیرد. یکی از آفاتی که زبان فارسی به شکل گسترده ای درگیر آن است، این است که بعضی دانشگاهیان و فرهیختگان به مقدار افراطی از لغت های دیگر زبان ها استفاده می نمایند و فخر فروشی مردم و نخبگان از به کاربردن لغات انگلیسی یا فرانسه شایع است.

از دید ملکی، با وجود همه این مسائل نباید منزلتی که زبان فارسی دارد را به فراموشی بسپاریم. برای نمونه، مقام زبان فارسی در حوزه تصوف اسلامی به اعتبار ادبیات صوفیانه فارسی از دیرباز شناخته شده است. همچنین امروزه یک تحصیل نموده اروپایی نمی تواند از یک متن مربوط به 500 سال پیش سر در بیاورد، در حالی که یک درس خوانده ایرانی می تواند یک نثر ادبی مانند گلستان را بخواند و بفهمد و لذت ببرد. این مقایسه نشان دهنده تحرک و تطور در زبان های اروپایی و حاصل پیشرفت سریع فرهنگی است که یک زبان این قدر از گذشته خود فاصله گرفته است. این امر در عین حال، نشان دهنده ارتباط وثیق زبان فارسی با تمدن های کهن در آسیای غربی است. در سرانجام ملکی سخنان خود را در سه محور ذیل جمع بندی کرد:

الف) لزوما یک زبان نباید ذاتا دارای ویژگی هایی باشد که آن را به زبان علم تبدیل نماید.

ب) عواملی غیرزبانی مانند عوامل سیاسی، مالی یا اجتماعی باعث می شوند که یک زبان، زبان دانش شود.

پ) نقش تجارت در توسعه به کارگیری زبان و ارتقاء آن، برجسته است.